ANDRZEJ FRANASZEK

We wczesnych latach 50. ubiegłego stulecia Zbigniew Herbert wielokrotnie sięgał po formę prozy poetyckiej, tworząc utwory przez samego siebie nazywane „bajkami”. Nie chcąc brać udziału w ówczesnym oficjalnym życiu literackim, podporządkowanym socrealizmowi i sterowanym przez władze, nawet nie próbował drukować ich – podobnie zresztą jak wierszy – w czasopismach czy antologiach. Jesienią 1953 roku przygotował natomiast rękopiśmienny tomik Bajki, będący imieninowym prezentem dla krakowskiego przyjaciela – Tadeusza Chrzanowskiego. Do książeczki tej, a właściwie 16-kartkowego zeszytu szkolnego, Herbert wpisał odręcznie 22 utwory, opatrując je okładką z nazwiskiem autora: „Patryk” (tego pseudonimu używał poeta m.in. na łamach „Tygodnika Powszechnego”) oraz ironicznie wybranym fikcyjnym wydawcą, a więc Ministerstwem Obrony Narodowej.
Zdecydowana większość z tych wczesnych próz poetyckich trafiła następnie do tomu Hermes, pies i gwiazda z roku 1957, choć autor – jak wynika z zachowanych notatników – długo nosił się z zamiarem opublikowania ich w osobnym zbiorze. Można powiedzieć, że zamysł ten spełniła po wielu latach krakowska oficyna a5, przygotowując reprint oryginalnej, istniejącej w jednym egzemplarzu książeczki, uzupełniony utworami odnalezionymi w archiwum Herberta.
Publikacja ta, choć zawiera w głównej mierze teksty znane, jak Kraj, Epizod w bibliotece czy Wariatka, uprzytamnia nam na nowo, że mniej więcej do połowy lat 50. twórczość przyszłego autora Pana Cogito rozwijała się dwoma równoległymi nurtami. Rzecz nie tylko w odmienności gatunkowej między wierszem a prozą poetycką, ale przede wszystkim w fakcie, iż o ile poezja Herberta konsekwentnie ewoluowała w kierunku jak największej przejrzystości i komunikatywności, miała być – jak sam to nazywał – oknem otwartym na rzeczywistość, o tyle wczesne „bajki” są raczej zapisem wędrówki w głąb własnej wyobraźni i wrażliwości, przynoszącej niekiedy wizje niepokojące czy wręcz nadrealistyczne. Takie, jakie zapisuje choćby proza W szafie:

Zawsze podejrzewałem, że to miasto jest falsyfikatem. Ale dopiero w zamglone południe wczesnej wiosny, kiedy powietrze pachnie krochmalem, odkryłem, na czym polega oszustwo. Mieszkamy we wnętrzu szafy, na samym dnie zapomnienia, wśród połamanych lasek i zatrzaśniętych pudełek. Sześć brązowych ścian, nogawki chmur nad głową i to, co do niedawna uważaliśmy za katedrę – a jest smukłą butelką zwietrzałych perfum.
O, biedne noce, kiedy modlimy się do przelatującej komety mola.

Oniryczność, prywatność wyobraźni, paradoksalność, irracjonalność, surrealny komizm... – to wartości, które Herbert, wchodząc w dojrzały okres twórczości, najwyraźniej świadomie porzucał. Zasadniczą siłę swego talentu rozpoznając gdzie indziej? A może też podejmując się zadania bycia pomocnym czytelnikowi, o czym tak pisał w liście do Czesława Miłosza: „ja też chciałem w swoich wierszach komuś pomóc (jeśli nie ocalić); i marzyłem o tem, żeby pozostał po mnie jakiś fresk w kościele”.