Dramat radiowy Zbigniewa Herberta z 1961 r. (pierwodruk w „Dialogu”, 1961 nr 12). W warstwie fabularnej utwór jest reminiscencją autentycznego zdarzenia, które miało miejsce w Augustowie w roku 1960.
JACEK KOPCIŃSKI
W popularnej wówczas restauracji Stodoła nad jeziorem Necko doszło do zabójstwa młodego mężczyzny o przezwisku Lalek. Herbert przebywał w tym czasie w Augustowie, gdzie często spędzał wakacje, i spotkał się z matką zabitego. Potem korespondował z nią, a fragmenty jednego z listów kobiety przeniósł do swojego dramatu (pojawiają się one w kwestiach Matki). Miasteczko, w którym Herbert umieścił akcje Lalka, bardzo przypomina Augustów (te same nazwy miejsc, rozpoznawalna topografia terenu), pierwowzorem pojawiających się w utworze bohaterów pozostają jego mieszkańcy, a śmierć Lalka stała się zasadniczym tematem utworu. Wśród postaci dramatu pojawia się też postać Poety Teodora, będąca ironicznym porte parole samego Herberta.
Lalek składa się z trzech części: Opisu, Stodoły i Ubierania do snu. Część pierwsza, epicka, przypomina scenariusz radiowego reportażu o tematyce społecznej. Przybywający do miasteczka Reporter tworzy rutynową i dość skonwencjonalizowaną opowieść o jego mieszkańcach. Kształt audycji kompromituje jej autora, ale z poszczególnych wypowiedzi osób dramatu wyłania się jednak autentyczny obraz świata od wieków ogarniętego nieszczęściem. Zarejestrowane przez Reportera głosy układają się w rodzaj partytury o cechach antycznej tragedii. Ta palimpsestowość utworu, który Herbert nazwał „sztuką na głosy”, jeszcze bardziej uwydatnia się w drugiej i trzeciej części Lalka. Stodoła jest realistycznym zapisem rozmów toczonych przy kilku restauracyjnych stolikach, a zarazem taką kompozycją głosów, która budzi skojarzenia z barokowym oratorium. Punktem kulminacyjnym tej głosowej „kompozycji” jest moment śmierci młodego mężczyzny, wyrażony podniesionym głosem bezradnego brata Lalka – Żuka. Natomiast w Ubieraniu do snu – relacji z kostnicy, gdzie przyjaciele Lalka przygotowywali jego ciało do pogrzebu – przybiera postać wielogłosowej recytacji pasyjnej, wykonywanej przez kapłanów w świątyni. W warstwie realistycznej Lalek opowiada o bezsensownej śmierci mieszkańca małego miasteczka, przez wieki nękanego kataklizmami. „Muzyczna” kompozycja głosów estetyzuje i rytualizuje tę wielogłosową opowieść, wyznaczając metafizyczną perspektywę ukazywanych zdarzeń.
Radiowa prapremiera Lalka odbyła się 25 stycznia 1963 r. Reżyserem słuchowiska był Jerzy Markuszewski. Dramat wielokrotnie realizowany był na scenie i w teatrze telewizji.